Калмыкия Ньюс

Калмыцкая литература.

Тринадцать лет, Тринадцать дней.
Балакаев Алексей Гучинович

Балакан. А. Нерәдлһн; Һурвдгч сөөһин келвр Балакан, А. Арвн һурвн өдр, арвн һурвн җил

НЕРӘДЛҺН

Аюл… Аюл олн зүсн болна. Һалв көдлнә. Усн деврнә. Түүмр шатна. Һазр чичрнә. Цуг аюл әәмшгтә, һарута, һашута болна. Зуг ямрчн аюлын ашиг олн эдгәҗ чадна. Болв хальмг келн-әмтнлә 1943 җилин декабрин 28-д учрсн аюл – күмнд урднь учрад уга аюл билә. Бүкл келн-әмтиг таңһчинь уурулад, һурвн зун арвн җиләс давуд бәәршсн бүүрәснь көндәһәд, киитн үзгүр тууһад һарла.

Көкән Зурһан, Элдән Аравка, Җүсвә Җокка, Монтан Лиҗ-Һәрә, Бәткин Мирдә, Цәвдрә Бадм-Һәрә, Дорҗин Нюра, Саңһҗин Бадм-Хаалһ, Нәдвдә Кооку, Һәрән Манҗ, Контан Басң, Манҗин Лиҗ-Һәрә, болн талдан чигн мини үүрмүдм… Тадн меднәт, бидн цуһар нег школд хамдан дасдг биләвидн. Иҗл көвән нутга Баруна сельсоветин цутхлң – Сәәни Экн селән тиигхд Шикрт, Боһрда, Дегд, Бурмин Амн, Чакин Хар Усн гидг хотдас хурҗ ирсн манд, бичкдүдт, ик балһсн болҗ медгддг билә. Мана эк-эцкнр көдлдг Кануковин нертә колхоз дәәнә өмн эдл-ахуһасн сай даву олз-ору авад, Хальмг таңһчдан туурла, манахна селәдәр Ильичин шам экләд шатҗала. Теднә үрд – бидн, һәрдин һууҗмулмуд мет далваган деләд, оһтрһун көк аһула әдл эң зах уга өнр-өргн җирһлд нисҗ орхар белдҗәләвидн.

Генткн… мана Төрскн деер хар үүлн бархлзад, фашистнр орн-нутгурмдн дәврәд орҗ ирлә. Дала дәәвлхлә, җирмәхәс дәәвлдг. Хальмг келн-әмтн дәәнлә харһад дәәвлснь баһдсн кевтә, көндлңгин ик аюлла харһв.

Бидн, эңкр үүрмүдм, нег нуурин ус ууҗ, нег теегин ahap киилҗ өсләвидн. Тер учрар бидн нег урһа зандн моднла әдл биләвидн. Модна түңг негн болвчн – ацмуднь олн болна. Цуг ацмудыг нег түңг асрна. Тадниг, үүрмүдм, тер моднла дүңцүлдг биләв. Болв модна цуг ацмуд ценгтән күрч көкрхш. Зәрмснь зуурдын аюлла харһна, хар ухата улс хуһлад, хамхлад хайҗ чигн оркна. Зәрм ацмуд хуһрҗ одсн бийнь җирһлд дегд дурта болсн учрар зөвүр-зовлңган дииләд, шарх-шаван шүүсәрн эдгәһәд, дәкнәс әм авад, көкрәд одна…

Эңкр үүрмүдм, тадн тер хуһлгдсн ацмуд мет ценгәсн эрт хумхарҗ одвт, төрскн теегәсн холд, Сиврин киитн һазрт үлдвт. Би, тадна үр, негнәнтн чигн цогц оршаҗ чадсн угав. Седкл бәәлә, зуг шишлң комендант йовх зөв хаарлсн уга. Үнәртнь келхлә, би ода наһц ээҗиннь цогциг альд кевтхинь медхшив. Маниг киитн үзгүр тууҗ йовтл, Уральск станцас давҗ һархла, зуур хаалһд өңгрлә. Heг офицер хойр салдс дахулҗ ирәд, көшҗ одсн цогцинь үүрәд, эшелона дунд йовсн, үксн әмт овалдг вагонд күргҗ хаяд, альд буулһснь медгдлго үлдлә. Мини наһц ээҗиг ямаран соньн-сәәхн олн зүсн тууль, тууҗ келҗ өгдг, уйдлһта ут, серглң ахр дуд чигн дуулдг бәәсинь эврән меднәт. Мини наһц ээҗин һар залһҗ өгсн амн үгин зөөр эндр нанд цайь уга эркн тусан хальдаҗана. Зуг һанцхн һундлтань – тиим ач-тус күргсн наһц ээҗиннь сетрә цогц альд кевтдгинь меддг арһ уга. Медсн болхла, цогц деернь маань хатхх биләв. Тер мет мана Тавн Дөчн Баруна кедү улсин цогц үрн-саднднь, элгн-төрлднь медмҗән уга, Сиврин аһу ик һазрар кевтнә. Һанцхн барунахна биш, бүкл Хальмг таңһчин захан өрк-бүл болһн ээҗ-ааван, эк-эцкән, ахнр-эгчнрән дәәнә һалд биш, төвкнүн һазр- уснд геесн һашута сууна…

Тиигхд бурхнд тоолад, алдр вождь гиһәд мана мөргҗәсн күн – һарнь улан цуста болҗ эндр илдкгдв. Тиигх дутм һундлта болна, һашута седкл орна, зүркн өвднә. Яһҗ медхв, кемр тер күн хальмг келн-әмтнд аюл эс үзүлсн болхла, мана модна цуг ацмуд бүрн-бүтн бәәх билә, нарна герлд бүчрмүднь шавшад, көкрәд, дурн-седклин дууһар шуугад, җирһлин җирн йисн айсар күңкнҗ чигн бәәх биләл.

Heг дәкҗ би мана нег үүрлә харһув. Тер манла хамдан нег школд сурдг билә. Хөрн җил болад харһна гидг – икл өвәрц юмн бәәҗ, экәршго ик байр сәнҗ.

– Бадм?!

– Элксә?!

Бидн нег-негнәннь өмнәс тосҗ гүүлдәд, теврлдәд кесгтән зогсвидн.

Үгмүд олҗ ядад, скамейк деер кесгтән тагчг сууввидн. Бадм генткн сурв:

– Күүнд кедү җирһл бәәнә?

– Негн! – гиҗ би адһҗ хәрү өгчәнәв.

Бадм уха туңһаҗаһад, дәкәд сурв:

– Күүнд кедү үкл бәәдв?

– Негхн!

Бадм тагчг болҗ одв. Гүүнәр саналдчкад, тер келв:

– Би эврәннь җирһлдән һурв үкәд, һурв әмдрүв. Зуг күүнә бәәдл-җирһл негхн болдг бәәҗ.

Эн үгмүд намаг икәр соньмсав. Болв Бадм тиигхд нанд төрүц седклән сексн уга. Кесг җил давсна хөөн мини үр эврәннь бәәдл-җирһлән цугтнь келҗ өгв. Тууҗан тер иигҗ ашлв:

– Мана хальмгудт күчр үзгдви?.. Үзгдв. Зовлң харһви?.. Харһв. Үкллә нүүрцгдви?.. Нүүрцгдв. Һатлсн җилмүд гиигн болсн уга. Зу-гар келн-әмтнәс батнь берк сәнҗ. Уралас авн Сахалин күртл, Мөстә Ар далаһас авн Китдин меҗә күртл хальмгудыг хөөнә хорһсн кевтә цацад, салһад, тараһад хайсн бийнь – бүрн-бүтн үлдв. Кедү зөргтә үрдән фашистнрлә ноолдад гееввидн, кедү мана дәәчнр негндән һаргч дәәнәс дуудгдҗ авгдад, Косьва һол деер тосхгдсн электростанцд күнд көдлмшт гесн өлнәр көдләд, әмнәсн хаһцв, кедү күңкл медәтнр, алтн баһчуд, сетрә бичкдүд Сиврин киит дааҗ эс чадад, мөстә һазрт цогцан хаюлв. Хальмгудын һару дала. Болв кемр манд орсмуд, хасгуд, киргизмүд, талдан чигн ах-дү әмтн тусан эс хальдаһад, седкләрн дулалсн эс болхла, хальмгуд һазр-усн талан хәрү ирх, угань темдгго билә. Кемр Ленинә парть тер шил күзү үзүлсн күүнә әәмшгтә йовдлмудыг эс илдкәд, хар гөрлә харһсн тоотыг бәрәнәс эс сулдхад, бузрдасн нердиг эс цеврлсн болхла – мана келн-әмтн тохмнь тасрад хуурх бәәсмн. Тер учрар, җирһлдән мини һурв үкәд, һурв әмдрсн – далан дусал мет юмн. Болв дусалд – делкән бәәдл харгдна гинә. Тиигхлә, мини бәәдл-җирһл чигн келн-әмтнәнм зөвүр-зовлңла, сән сәәхн тоотла залһлдата…

Бадмин келсн тоот мини ухан-седкллә, сансн сананла, күсл-киләснлә ирлцв. Би үнәртнь келхлә, хальмгудтан учрсн ик аюлын тускар, тер аюлас көлгә мана билг-эрдм, сурһуль-гегән, келн-үг, өвкнрин кезәнәс нааран хоршулсн заң-бәрц, кев-янз, авъяс-зокал үрәд, тарад хуурх гиҗ сүрдәд, коммуна партии нилчәр тер харалта цаг чикрсн тоотын тускар бичәд, күмнд медүлх күслтә биләв. Бадмла харһад күүндснә хөөн терүнә кесг хонгин туршарт келсн һашута болн хувацта, өвдкүртә болн нәәлтә күүндвр олзлад, келн-әмтнәннь тер цагин тууҗ бичҗәнәв. Юңгад гихлә хальмгудт, талдан улст учрсн аюлта, харалта, өршәңгү уга йовдлмуд дәкҗ күмнд учрх зөв уга.

Бадм, Занда, Кермәш эднлә учрсн тоотыг теднә дүрәр, келсәр дамжулад, эврән үзсн, эдлсн, һарарн барсн хамгиг, дәкәд зовлң, түрү, даҗрлһ болн зерг, гүҗрмг, дурн тоотар көлг кеһәд, Төрскндән церглсн улсин тодлврмудыг болн келн-әмтән хортнд хулдад, фашистнрт түшҗ йовсн анднриг цааҗлсн документс олзлад эн дегтрән үүдәҗәнәв.

Мини дегтр – Сталина шил күзү үзүллһ һатлад, әмд-менд, бүрн-бүтн үлдсн болн Сиврин киитн һазрт үкллә харһсн хальмгудтан делдҗәх БУМБЛВ.

ҺУРВДГЧ СӨӨҺИН КЕЛВР

Күн чаңһ-чаңһар үүд цокҗана. Нанд соньн сәәхн зүүдн орҗана. Өргн тег, өвдгин нүдцә өвсн, көк ноһан, Чиичнә Цаһан өргн нуурин усн кевтә халһрад, дольгалад бәәнә. Олн зүсн бамб цецгүд, нег-негнләһән дөрлдҗәх мет җиндмн өңгәр герлтәд, нүд сохлмар солңһтрна. Тедн дунд Занда, негл Арслңгин Арг Улан Хоңһрин буулһсн Зандн Герллә әдл, цааран хәләхләнь – цаад Чиичнә Цаһан нуурин җирмәхәс тоолгдм сәәхн, нааран хәләхләнь – наад Сүмин Цаһан нуурин җирмәхәс тоолгдм сәәхн, гөрәснә хурһн кевтә хурдар гүүһәд, нанд күцгдл уга, улм холҗад генулнә.

– Занда, Занда, намаг күләтн! – гиһәд хәәкрхлә, ардан эргҗ хәләхш, цааран басчн адһҗ гүунә.

– Занда! Занда! Занда! – Мини эн угмудм хоолдм торад, күзуһим күн базһсн мет дун һарч өгхш.

Генткн эн цагла бархлзсн темән уулн харгдв. Зандан өмнәс немшнрин кесг танкс һарч ирәд, тер күүкиг дәврҗ алхар седәд, энд-тендәснь хавсрад, арзалдад аашна. Минь эн саамла җивр доран ик хар кирстә самолетмуд деед үзгәс тарвалдад нисҗ ирәд, суүдрәрн һазр харңһурулад, төмр-цө бомбс деерәс цутхҗ хаяд, ноһаһар дольгалад, цецгудәр кеерәд, шовудын дууһар цеңнҗәсн теегт һал түүмр шатаҗана. Тер ик аюлас Зандаг гетлгхин төлә би гүүдлән түргдүлҗ өгхәр седнәв, болв мини хойр көл, төмр чөдр зүүсн мет уралам йовҗ өгхш. Занда намаг хәлэһә бәәтл, тер күриҗ харлад, күрҗңнәд шатҗах түүмрт гүүһәд орҗ йовна. Би арһан бархларн, чөдртән бүдрәд доран унсн биим, хату һазрин көрс мааҗад, уралам мөлкәд, күүкиг яһад болвчн харсҗ авхар, бәәсн чидлән һарһад хәәкрнәв:

– Занда, Занда, Занда!!!

Хоолм урдкасн давуһар боорлгдад, төрүц дун һардтан уурв. Немшин танкс урдк кевтән уралан шурһад , арзалдад, күриһәд, тарҗңнад аашцхана.

– Бадм, Бадмашк, көөркү минь, сер, сер. Чамаг хар дарҗах бәәдлтә, – гисн мини экин җөөлн дун соңсгдв. Болв одак танксин тарҗңнлһн, күрҗңнлһн, таш-пиш гилһн улм чаңһрад, серхәр седхләм, тер әәмшгтә зүүдн, аралҗна гөлмд торсн батхн мет бийим тәвҗ өгхш. Баав татад, түлкәд, чичәд бәәҗ намаг аш сүүлднь серүлв. Серчкәд, цогцм гиигрәд, амрад одув, зуг тер догшн болн хәәрлт уга зүүднә уурнь тәәлрҗ бәәхш. Зүркм амарм һархар бәәх кевтә, күгдлҗ цокна. Махмудм хар хулһн болҗ көлрч. Баав толһаһим илн бәәҗ ээлтәһәр келв:

– Кукн, мел Занда, Занда гиҗ хәәкрәд, түүрчәд, яхлад бәәвч. Тер күүкн яһла? Эс үзгддмб, альдаран одла?..

Дигтә иим саамла күн чаңһ-чаңһар үүд цокв.

– Өр цәәһәд уга бәәтл, мана үүд цокдг кен болхв? – гиҗ баав алң болв.

– Төөрсн, тенсн күн болх, – гиҗ би бодад, үүднә төдг тәәлхәр йосндан серәд, әәмшгтә зүүднәсн гетлсндән байрлад, кевтсн орнасн босув.

– Тәәлхәсн урд кенинь сур, – болҗ баав саглсн сүв-селвг өгв. Үүдн бийинь чаңһар цокснд зовньсн кевтә улм му дууһар харҗңнв.

– Откройте! Немедленно! – гисн орс үгмүд үүдн һатцас соңсгдв.

– Бадм, энчн ууһр бәәдлтә, – болҗ баав улм алңтрв.

Мана Шикрт хотн ик зам улан хаалһас толһа һатц бәәх учрар, өөрхн шидр бүүрлсн орс, маңһд улс нааран хая-хая ирнә. Үүднә өмн, киитн һазр-полас көлм даарад, хуучн нимгн дотр шалврта нүцкн цогцм беерәд чичрҗәсн би, үүдн дәкнәс хард-хард гихлә, төдгиг һарарн өөдән цокад, дегәһәснь сулдхад оркув.

Цергә бор өрмгтә һурвн күн, хойрнь һартан автомат атхсн, өмнән зөрүлсн, һазаһас орҗ ирв. Бүрң-барң гиһәд шинкән өдр төрҗәх учрар гер дотрк төрүц харңһу. Төмр хадсн учрар һосна тавгуд хату һазр-полла харһад, таш-таш гисн ә һарад, зүркнд әәмшг үүдәнә. Цергә улсин негнь нанд закв:

– Шам шата!

– Тосн уга, – гиһәд, би хойр һаран делгүв.

Нанд заквр өгсн күн өрмгиннь хавтхас нег юм һарһҗ авад, ишинь хурһарн дарад орксн, җигтә юмн, тер юмна дотр шам шатад, герл нәрхнәр цацгдад, гер дотркиг шүүрдҗ гилв-далв гив. Бешин ар нурһнд кесг цусл хулс делгәд деернь яссн орнд Альмн Инҗә хойр сүркләд унтад кевтнә. Тедн нам үүднә харҗңнсн әәһәс серен уга – бичкдүдин нөр тиим бат болна. Баав толһа, көл нүцкн, дотр ут цаһан киилгтәһән, эн баахн залусас кедү дүңгә ичҗ-эмәдг болвчн, дегд әәхләрн, яахан медҗ эс чадад, хойр көлән киитн полд селвҗ ишкәд, келн-амн уга зогсад бәәнә.

Ээм деерән дердәсн погон зүүсн офицер шүрүтәһәр сурҗана:

– Бу, сүк, утх бәәнү?!

– Бәәнә.

– Буучн хама дүрәтә?

– Бу уга. Утх, сүк бәәнә, – болҗ би талт-мулт орс келәр хәрү өгүв.

– Негҗтн, бу хәәтн, – гиҗ офицер салдсмудт закв.

Нег салдснь автоматан зөрүләд бәрсн, көндрл уга үүднә өөр зеегләд зогсад бәәнә. Наадкнь автоматан зүн һартан бәрчксн, барун һарарн гер дотркиг булхчв.

– Бадм, эднчн яһад мана гер негҗҗәхмб? – болҗ баав сүрдв.

– Ду таср! – гиҗ офицер баавиг хөрв. Тиигхлә би баавин сурврт хәрү өгч чадсн угав, үнәртнь келхлә, нанд баавд өгдг хәрүчн уга, юңгад гихлә мана гериг яһад негҗҗәхиг би чигн медҗәхшив.

– Экчн юн гиҗ келвә? – болҗ офицер нанае сурв.

– Медҗәхшив, – гиһәд, би дәкнәс хойр альхан делгәд, мини һарт зер-зев уга гисн бәәдлтәһәр хәрү өгүв.

– Медҗәхшив гисн?! Чи экиннь келсиг нуухар бәәдг болвзач?

– Би орсаһар сәәнәр медхшив. Тер учрар чикәр орчулҗ чадшгов.

– Орсар медхшив гинәч, эврән келәд бәәнәч. Мек һарһхар седҗәнчи? Советск офицериг һәргтәд тоолҗанчи?!.

Салдс гер дотркиг җе гитлнь булхчҗ негҗәд, нег сүк, нег балг, нег утх, нег тоңһрг (тернь мини хавтхдан хадһлдг тоңһрг) олҗ авад, офицерин өмн бешин кердг деер тәвб. Хойр бичкәхән терзин туе тулсн эвтәкн стол деерк мини хоршулсн дегтрмүдәр болн зурад бәәсн зургудар овалһата билә…

Гер негҗҗ йовсн салдс дәкнәс үүднә өөр одад, автоматан манур зөрүләд, көлән алцаһад зогсв. Офицер планшеткән секәд, дотраснь нег цаас һарһад, нанур цольгҗ хәләчкәд, шүрүтәһәр сурв:

– Орсаһар мууһар меддв гиҗ үнәр келҗәнчи?

– Келсиг меднәв, хәрү өгхд күчр.

Офицер һарһҗ авсн цаасан экләд умшхар седчкәд, кел сәәнәр меддго тадн энүнә учр-утхинь тохнятаһар оньһҗ чадшгот гисн бәәдлтәһәр цаасан хәрү планшеткдән дүрчкәд, догшар закв: – Шулуһар хош-хораһан баглтн! Бийләһән хойр зун килограмм аца авч чадҗанат. Күн болһнд тәвәһәд кило. – Офицер зүн һаран өргәд, часан хәләчкәд, немҗ келв: – Хойр час болзг өггдҗәнә!

Баав орс кел төрүц эс меддг болвчн, бәәдлнь, мини чирән хүврлтәр цергә күүнә келсиг оньһад, әәмҗ сурв:

– Бадм, энчн маниг туухар бәәдг болвза?

Мини экин хальмгар келсиг медсн кевтә, офицер цәәлһв:

– Эн тана һазр-усн хату-мөтү болсн учрар, йосн тадниг хотта-хоолта, сән һазр тал йовулҗана.

Офицерин келсиг орчулҗ өгхләм, баав бодҗана:

– Бадмашк минь, ах йосн дәәнд алгдсн улсин өрк-бүлиг хәәрләд, тиим эдл-уушар элвг буйнта бүүр тал нүүлһҗәдг болҗана.

Би баавин келсиг иткәд, офицерәс сурҗанав:

– Дәәнд алгдсн наадк улсин өрк-бүлмүд бас йовулгдҗани?

– Уга, цуг хальмгуд туугдҗана. Хальмг таңһч уурулгдҗана. Эн өршәңгү уга үгмүд соңсад, би усн-цасн уулюв.

– Көвүм минь, яһвчи? – болад, баав ботхан харсхар бәәх иңгн мет нанур киисәд, офицерәс хальмгаһар һаслңтаһар сурв: – Юн үүл һарһснднь һарһсн үрим һундавт?!

– Хальмгудыг цупгнь тууҗадгчн, – гиһәд, би баавд һашута зәңг келүв.

– Дәрк, дәрк, энчн юн цааҗви, – болҗ экм сүрдв. – Эн цергә күнчн эндүрҗәдг болвза? Мана сәәхн йосн үйәс үйд, хальмг улсин тууҗд соңсгдад уга өршәңгү уга йовдл һарһна гидг берк… – Баав бас намаг дахад асхрулад уульв.

Цаг зуур номһрсн офицер маниг ууляд шуугхла, дәкнәс догшрхад, часан хәләһәд, урдк кевтән халтаһар закв:

– Шулудҗ өггн! һаза машид күләҗәнә.

– Алнав гивчн би эк-эцкиннь цогц кевтх эн һазр-уснасн йовшгов, – болҗ баав буцв. – Мини залу өрк-бүлинь, үр-садынь туутха гиҗ Төрскән харсад әмән өгсн уга билә. Кемр маниг туухар бәәхлә, тер дәәнд алгдсн хәәртә иньгим хәрү әмдрүлҗ авч иртхә.

Баавин келсн тоотыг нанд күцднь орчулҗ өгдг арһ уга. Экинм келсн зевтә, би бас тиигҗ тоолҗанав – һазр-уснаннь төлә әмән өгсн салдсмудын өрк-бүлиг туух зөв уга.

Маниг теднә өмнәс сөрлт кеҗ чадшгог нүдәрн үзҗәх офицер хойр салдст автоматан зөрүлдгән ууртн гиҗ закв. Тедн эн заквр күләҗәсн кевтә автоматан ээмдән өлгәд, хойр һаран һуйдан һоолҗ бәрәд, дердәлдәд зогсцхав. Офицер йосндан төвкнәд, мини экиг эвлҗ келв:

– Эгч, хош-хораһан баглтн, эс гиҗ хоосн йовхт.

Баав нанд келв:

– Ик Бааҗан тал гү. Тедн яһҗ-кегҗәхиг хәлә. Яахмб гиҗ Ик Бааҗаһас сүв-селвг сур.

Намаг үүднүр һарч гүүхләм, хойр салдс хаалһим зеегләд тәвҗәхш. Офицер соньмсв:

– Чи хамаран йовҗахмч?

– Авһ ах талан.

– Шулуһар хәрү ир. Эс гиҗ машинәс алдгдад үлдхч, – болҗ офицер зөв өгв.

Эн саамла Альмн Инҗә хойр серәд, урднь уульдго бийснь эн болҗах тоотыг медсн кевтә таньдго улс үзәд орклцхав. Тедниг баав төвкнүлв, би үүд түлкҗ секәд, Ик Бааҗан тал одхар һазаран һарув.

Һарад ирхлә, хотн дунд теңкән уга үүмәтә: энд-тенд уульсн уульлһн, чишклһн-хәәкрлһн гермүд болһнас соңсгдна. Цаглаһан кеерәгшән эс һарчах үкрмүд мөөрлднә, нохас хуцлдна. Нашар бүгнгтә, һурвн көшүртә, зурһан төгәтә американск «студебеккермүд» гермүдин эрслә шахлдулад зогсасн, энд-тенд харгдна. Буута салдсмуд өрү-сөрү гүүлднә, командирмүдин өгсн закврмуд тодрхаһар соңсгдна.

Мини эцк ах-дүүһәрн дөрвн билә. Ик Бааҗа – теднә цугтаннь ах, мини эцк – Ик Бааҗан дарук. Дән эклсн дару түрүн мобилизац кехд эднә Натр, Саңһҗ гидг хойр дүнь болн Ик Бааҗан Эрднь гидг ууһн көвүнь фронтд авгдла. Отхн дүнь Саңһҗ – бидн терүг Аавин Дәәдә гидг биләвидн – урднь Улан Әәрмд церглҗ йовсн, невчкн сурһульта болсн учрар, взвод командлҗ йовх бичг урднь ирдг билә. Мана тохмас Аавин Дәәдә түрүн болҗ һазр-уснаннь төлә әмән өгв. Терүнә хөөн Ик Бааҗан ууһн көвүн Эрднь Харьков балһсна эргнд 1942 җил май сарла болсн күчтә бәәр бәрлдәнд орлцад, әмнәсн хаһцсн цаасн ирлә. Мини эцкин дарук дүнь Ээҗин Җааҗа дәәнд мордснасн авн ирү-хәрү уга, негчн бичг илгәхш. Ик Бааҗан бодврар, тер бичг-тамһ уган үүләр ардан зәңг өгч чадҗахш. Мини эцк хамгин сүүлин мобилизацла харһв. Фронтд йовад тавн сар болсна хөөн һалв дәәнд орад алгдсн цаасн ниднин август сарин дундурар ирәд, манд экәршго ик зовлң мөңкинд үлдәв. Ах-дү дөрвнәс наснь өтл болад фронтд йовлго үлдонь – Ик Бааҗа. Хар Модта һол деегүр тәвсн тагтын өмн бийд, зам улан хаалһин хаҗуд бәәсн Бурмин Амн гидг бичкн хотнд Ик Бааҗа өрк-бүләрн эврә гертә билә. Фашистнр Тең һолыг һатлад, хальмг теегин деед захар дәврәд орҗ ирәд, хотл Элст балһсиг эзләд, манахнас далн-найн дуунад бәәсн Хулхт гидг хотнд күрәд, мана советск церг тулад зогсхла, Ик Бааҗа өрк-бүләрн толһа һатц бәәсн Шикрт хотнур нүүҗ ирәд, хойр бичкн дүүһиннь гергдинь болн үр-садинь Саңһҗин герт орулад, Натрин герт бийнь өрк-бүләрн бәәв. Ик Бааҗа Сәәни Экнд бүүрлсн маниг чигн онц үлдәсн уга, бас Шикрт тал нүүлһҗ авв. Тегәд бидн ода цуһарн нег хотнд бәәнәвидн. Ик Бааҗа гертән уга сәнҗ. Тер ууһн күүкән дахулад, Әәдрх орҗ одҗ. Пүрвә девсх-дерлх тоотан, хувц-хунран, ааһ-саван тал-талдан мишгт, уутд, дорвад дүрәд, хош-хораһан бел кечкҗ. Экиннь һартк юмсиг бас болһамҗтаһар авад, Ик Аакин урдаснь белдсн торһн эдәр ораһад, улан ширәр ширдсн, өнцгүдинь, ирмәгсинь цаһан мөңгәр сиилсн хәәрцгт дүрв. Ик Аак көвүндән закв:

– Пүрвә, хаша дотр хойр бергнчн күләҗәнә. Бадмта һарад, тендәс шар цоохр һунҗиг бәрәд, амбарт орулад, хаалһд теҗәлин мах кеҗ автн.

Ик ахан алгдсна хөөн Пүрвә школан хаяд, баһ наста болвчн төмр хаалһд объездчик көдлҗәнә. Үүднә өөр зогсчасн салдсмуд Пүрвәг сүк, утх авхла, тедниг бичә көндә гиҗ нег дууһар хәәкрлдв. Һазаһас орҗ ирсн полковник теднә ду соңсад, гемшәҗ, толһаһан зәәлҗ келв:

– Өвгд-эмгдин, көгшд-бичкдүдин, күүкд улсин өмнәс бичә хөрлт кетн, тедниг бичә сүрдәтн гиҗ заклав. Тер зака юңгад эс күцәнәт? – Полковник Пүрвә тал эргәд келв: – Мал алад, теҗәлин хот һарһҗ авхар бәәхлә, түргдүлҗ өг. Йовх цаг өөрдҗәнә.

Маниг һаза һархла, хойр бергн шар цоохр һунҗиг цаадк хашаһас һарһад, амбарин үүднүр тууһад орулҗ йовна. Бидн дөрвн демнәд, һунҗиг һазрт унһаһад, көлинь күләд, әминь һарһхар белдҗ-әтл, Ик Аак орҗ ирәд, нанд келв:

– Бадм, шулуһар гер талан гү. Экдән нөкд бол. Би эврән бәәсн герүрн гүүх санатав, зуг Ик Аакин зөвшәл угаһар йовхдан әәһәд, әрә тесҗәләв. Ах бергнә тер үгмүд соңсн, герүрн һарад гүүвв. Ирхлә – гер дотрк идән-будан, аһарт өрвлһ бутрсн харгдв. Намаг үзәд, одак урднь догшн болҗ медгдҗәсн офицер чирәнь җөөлдсн, килмҗтә дууһар, зарһ бәрҗәх мет баавур зааҗ келв:

– Мини цәәлһсиг медхш, бичә гиһәд бәәсн бийнь дермүдән удрад, булынь тер шуһуд асхҗ орква. Кемр таднд бийсттн кергго болхла, одсн һазрттн эн бул цаньго тусан хальдах. Энүгән хәрү тер дермүдиннь һадрт дүрҗ автн, эс гиҗ мишгт кеҗ автн.

– Ай, Бадм, өөркчн ю келнә, нанд төрүц юмн медгдхш, – болад, экм нанд цәәлһҗәнә. – Ацан гиигн болтха гиһәд, дериннь һадринь удрад, булыг һазрт асхҗ оркхлам, дала юм келәд бәәнә.

Офицерин келсиг орчулҗ өгхлә, баав түңшв:

– Кел эс меднә гидг – яһсн муульта юмб. Ода энүгичн хәрү хураҗ авх кергтә. Альков, тер мишг өглч, мишгт кеҗ авхмн.

Баав ман хойриг шуһуд бәәсн булыг хураһад, мишгт кехлә, Инҗә гүүҗ ирәд, овалһата өрвлһиг көләрн цокҗ цацад, тачкнҗ инәв. Альмн дүүһән тиим альвн йовдл һарһснднь гемшәһәд, суудг һазрарнь ташхла, Инҗә өмнәснь келән үзүлчкәд, дәкнәс овалһата булур дәврхәр седхлә, Альмн дүүһән һараснь атхчкад тәвсн уга.

– Ик Бааҗа юн гинә? Залум дәәнд алгдла гиҗ зөв-учран келәд, эн нүүлһлһнәс һазр-усндан үлдҗ болх сүв-селвг өгсн болва?

– Авһ ах балһс орҗ одҗ. Тедниг бас бууга салдсмуд хәрүлҗәнә. Нег ахлачнь аав-ээҗин шүтән, бурх булаҗ авхар седв…

– Дәрк, дәрк, – болҗ баав сүрдв. – Өвкнрин эзлҗәсн һазр-уснас хаһцулсн деерән, аав-ээҗин зальврад мөргҗ йовсн бурх булаһад авчкхла, бидн нарта делкә деер яһҗ бәәхмб?

– Танад малае юн бәәнә? – гиҗ офицер сурв.

– Негхн яман. Хойр үкртә биләвидн, негинь Улан Әәрмд дөң өгчкләвидн, наадкинь хулха авчкла.

– Тиим болхла, тер ямаһан алад, махинь бийләһән авад йовтн, – гиҗ офицер сүв-селвг өгв.

– Яма алдг күн манад уга.

Орҗ ирхдән манур автомат зөрүләд сүрәлкҗәсн салдсмуд ода номһрҗ одв. Баавиг ууляд, энләд, хош-хораһан хураҗ эс чадхла, тедн мини экд нөкд болад, дер-девскүринь баглад, хувц-хунринь мишгт дүрәд, ааһ-савинь сәрсн уутд эвтәлҗ тәвәд бел кеҗәнә. Офицер теднд келв:

– Шулуһар эднә ямаһинь алад, махинь савд дүрҗ өгтн. – Тер часан хәләчкәд, әәмҗ келв: – Эдниг машинд суулһх цаг өөрдәд күрч ирҗ. Ямаг күзүһинь керчәд, толһа-шииринь салһҗ хаяд, элкинь ирәд, дотринь бас һарһҗ хаяд, арстаһинь мөч-мөчәрнь салһад, мишгт дүртн, эс гиҗ эдн төрүц хоосн йовн гиҗәнә. Идх хот-хоолас гертнь келн деерән тәвх юмн уга.

Салдсмуд һаза хашад бәәсн ямаг герт орулад авч ирәд, эд-бод кеҗәнә. Офицер манд келҗәнә:

– Хувцан дулалҗ өмстн. һаза үвл. Хаалһд йовх дутм – киитн болх.

Баав Альмн Инҗә хойрт хувц-хунринь бүгнҗ өмскв, эврән өлгмр джемпер, кирз һос өмсв. Хар шеемг майгиг бийдән зөвлҗ бәрҗәһәд, мишгт дүрчкв. Нанд хаваста шалвр болн шин бор киилг өгв. Шалврнь чигн, киилгнь чигн нанд эләд, халхлзад бәәнә. Деесәр деерәснь бүслхләм, өмссн хувцм халхлздган уурв. Хар шалиг Альмна толһад боохла, Инҗә тер шалиг би боох биләв гиһәд аздлв. Баав килң төгрг махла деерк альчуран тәәләд, отхн көвүнәннь толһаг дулалв.

Хойр салдс мана ямаг үүд-түүд күрглго эд-бод кеһәд, офицерин келсәр хойр хааһинь, хойр һуйинь, өвцүһинь, ууцинь, нам күзүһинь – цугтнь шар мишгт дүрәд бел кев. Гертәс һарлһн деер офицер генткн бичкн стол деер бәәсн мини зурсн зургуд болн цөөкн дегтрмүд үзәд келҗәнә:

– Көвүн, теднән ав. Зуг шулуһар! Цаачн цугтаһинь машинд суулһх докъя өгчәнә.

Һаза бүшкүр татсн ә соңсгдв, хойр салдс улм сахньв, мана хош-хораг үүрв. Баав герин шуһуд көмләд хайсн ямана дотрин семҗнәс авад, бешин үүдиг сөкҗ хаяд, һаран намчлад, һурв дәкҗ гекҗ мөргәд, ааһ-сав тәвсн илгн уутан теврәд, һазаран һарв. Би дүүнртәһән ардаснь дахув.

Һаза һарад ирхлә – зүркн хаһрм аюлта йовдл болҗана. Манаһас гер һатц бәәсн, һурвн көвүнь дәәнд одсн Наркан эмгн Җолда үснь савсисн, үвлин җиң киитнлә көл нүцкн, һанцхн бииз хувцта, Сүмин Цаһан нуурин көвә хәләһәд, иигт шар хулсн тал зулҗ йовна. Ардаснь кесг салдсмуд көөлдәд: «Зогс! Зогс! Зогс!» – гиҗ хәәкрлднә.

Җолда һанцарн бәәнә. Залунь баһ настадан Көк теңгст шүүгүлд йовад, һалв салькнла харһад, нөкднртәһән чивҗ үкҗ. Арднь үлдсн, хоорндан неҗәһәд наен дү Хоңһр, Савр, Санл гидг һурвн көвүдинь Җолда хумс-хурһан тәәрәд, әмтнд сәрсн шалвр, арсн девл уйҗ өгәд, өөмс өлгәд, хувц-хунр халаслад, арс идәләд, чигә бүләд, әрк нерәд – һартан харһсн тоот көдлмш кеһәд, асрад өскв. Сәәни Экнд колхоз бүрдхлә, Җолда терүнд орҗ көдләд, ударник нер зүүһәд, һурвн көвүһән школд сурһуль дасхад, теднән өрк-бүлдән, эдл-ахудан, һазр-усндан туста залус болҗ һарх гиһәд, икл байр-бахта бәәв. Хоңһр колхоздан тракторист, Савр фермин залач, Санл ах тоочар көдлҗәлә. Хоңһр Хальмг Базрт курст дасҗаһад, тенд Коташ гидг күүкнлә таньлдад, өрк өндәлһв. Наадк хойр көвүнь бас келсн күүкдтә билә, тегәд Җолдаһас кишгтә күн берк билә. Зуг кишгт харш бәәдг мөн. Хоңһриг гер авад сар болхла, Гитлер мана Төрскнүр дәврхлә, Җолдан һурвн көвүнь нег өдр дәәнд мордв. Коташ залуһиннь хөөн эк-эцкән орад йовҗ одла. Берәснь көвүн төрсн зәңг ирхлә, Җолда ик байрта бәәв, зуг ач көвүһән күрч үзҗ чадсн уга.

… Сүмин Цаһан нуурин нигг шар хулсн тал сарсаһад гүүҗ йовх Җолда ээҗиг болн терүнә ардас көөлдҗ йовх бууга салдсмуд үзәд, нашар бүгнгтә ик машинд хош-хораһан ачҗасн Борҗин Найта, күмн алң болхмн, һартк мишгән һазрт хайчкад, бас эмгнә ардас һарч гүүв.

– Җолда, Җолда, юмнас төрүц бичә ә! Эднчн дәәнд одсн мана үрн-саднла йилһл уга, улан цергчнр, чамд кенчн һар күршго. Хәрү эрг! – гиҗ хәәкрәд, өтл насан мартен кевтә, тәкиҗ хурдар гүүһәд, салдсмудын хаҗуһар давҗ һарад, эмгиг хулсна захар оруллго, ээмәснь татад зогсав.

– һурвн көвүһән дәәнәс иртл, би эн һазр-уснасн нань талдан бәәрнүр төрүц йовшгов! – болҗ Җолда усн-цасн уульв. – Му герән хайчкад, намаг йовҗ одхла, көвүдм кендән ирхмб, тедниг кен тосҗ авхмб?

– Түүмр дәәнәс әмд-менд үлдсн хөөн көвүдтн һарһсн экән яһад болвчн, альд бәәвчн хәәһәд ирцхәх, – гиҗ Найта келҗәнә. Зуг тедн, тана көвүд, мини Очр дәәсән дарад, андн Гитлериг тохм таслх болтха.

– Һурвн көвүһән дәәнд мордулсн намаг яһад тууҗахмб?! – болҗ Җолда тохаһаснь атхҗ бәрсн Найтан һариг сегсрв. – Уга, би му герән хәрүләд, өвкнринм кевтх, кезәнәс нааран өлзәтә бүүртән үлднәв. Тадн туугдхар седҗәхлә – йовтн, эмнг ясан эвдәд, элкндән арвн сардан тееһәд, энләд, зовад һарһсн алтн үрдән орн-нутган харслһнд йовулсн намаг кенчн тууҗ чаддмн биш…

Җолда ээҗин хәәкрәд йовсн үгмүд энд, машинд суух манд, чикнд өлгсн хоңх мет җиңнҗ тодрхаһар соңсгдна. Найта эмгиг көтләд, машин тал авч ирв, хаҗуднь автоматта салсдмуд йовна. Сәәни Экнә клубд нег дәкҗ кинон өмн дәәнә туск киножурнал үзүллә; терүнд полицай нег эмгиг көтлҗ йовсн, өөрнь кесг гитлеровцнр тер көгшн эмгнәс сүрдсн кевтә һартан автоматмуд атхсн, зууһач нохас дахулсн, зүркн ишкрм әәмшпгә зург үзүллә. Нанд тер киножурнал генткн тодрхаһар нүдндм харгдв.

– Маниг теҗәлтә, хот-хоолар элвг һазр тал йовулҗана гисн худл болҗани? – гиһәд, баав мини чикнд шимлдҗ сурв.

– Тадниг, чавас, сән һазр тал йовулҗана болһҗант?! – Үснь савсисн, халаста хувцнь салькнд делссн, көл нүцкн Җолда ээҗин эн үгмүд баавин сурврт өгчәх хәрү болҗ нанд медгдв. – Уга, көөркүсм, маниг киитн үзг тал тууҗана. Тер цаста, мөстә һазрт тадн күрхт, би күрч чадшгов. Энд үлдхлә, би диилвр бәрәд ирх көвүдән эврән тосҗ авхв.

Җолда ээҗин герт орсн салдсмуд тендәс эмгнә хош-хораһинь һарһад авч ирәд, хуучн үчинь, төгрг килң махлаһинь, камчхр кавлгта һосинь күчәр Җолдад өмскәд, машин деер суулһхар седв. Эмгн хойр һаран саҗад, хойр көлән тиирәд, машинд сууҗ өгшгоһ-ар седв, зуг чаңһ-чиирг салдсмуд эмгиг негл мишгтә ноосн кевтә гиигнәр өргҗ тиигән суулһв. Тер ардан харал тәвҗәх мет нульмн хәәкрв:

– Күмн-әмтн төрснәс нааран бүкл келн-улсиг һазр-уснаснь көөһәд, тууһад, хаһцулад уга юмн. Намаг эн бүүрәсм салһсн, элкнәсм һарсн үрдләм дәкҗ харһулшгоһар бәәх күн, хөөннь чини элкн-оошкчн аштнь цүврх, үйәс үйд андн болхч!

Гүрмлә харһсн улс эн эмгнә догшн үгмүдәс сүрдн әәһәд, эргнд хухр-хухр гилдҗәх салдсмуд дунд хальмгар меддг күн угад тогтнад, му йовдл бичә үзгдтхә гиҗ дотран зальврцхана. Полковник команд өгв, нашар бүркәтә ик-ик машид деернь ачсн олн-әмтнәс болн теднә нусн-нульмснас күчңдсн кевтә, күгдлҗ тарҗңнад, зогсҗасн орм-ормасн көндрлдәд һарв. Мана ардас үкрмүд эңсҗ мөөрлдәд, нохас яңшҗ хуцлдад, дахад гүүлдв. Терүг үзсн медәтнрт теңкән уга, нег-негнәсн ичҗ-эмәлго эңсҗ уульлдад, энлҗ яхлалад, махлаһан авлдад, һазр-усндан гекҗ мөргцхәнә. Тедниг үзсн манд, бичкдүдт, бас һашута – би нам урднь тиигҗ орклҗ уульсан медхшив.

Мана суусн машид Бурмин Амнас зөвәр ууҗад, Хар Модта һол деерк тагтар җиигәд, Гүртин Бор толһаг өөдләд, хагсу Батлу һолын дорд эк эргәд, Гүртин Хар Усна ардк кевәд бәэсн төмр хаалһин З-ч разъездд ирҗ зогсцхав. Мини эцк ах-дүүнртәһән, мана аав элгн-садтаһан, мана өвкнр уңг-тохмарн даңгин нааран-цааран йовдг, Әәдрхн балһснла залһлда кедг зам улан хаалһ эн саамд маниг, теднә салтрмудыг, наадк цуг хотдудын әмтнлә хамднь нааран, Гүртин Хар Усна көвә тал көтлҗ ирәд, улан ширтә, терзин орчд бичкн-бичкн нүдтә, хойр көшүртә, дөрвн төгәтә вагонмудт көөҗ орулхд нөкд болв.

«Студебеккер» машид мана хальмг тергнлә әдл маштг биш, дотраснь һазаран буухд дегд күчр. Өвгд-эмгдиг, гергд-күүкдиг, бичкдүд-нилхсиг өргҗ буулһдгнь чигн, тосҗ авдгнь чигн уга – бу һартан бәрҗ чадх арһта эр киистә тоотнь цуһар фронтд, дәәнә һалд йовцхана. Мобилизацас үлдсн доһлң-дөрвн, садв гемтә залуст бийстнь дөң кергтә. Учр тиим болсар, эн гүрмин гүдүлә харһсн улсин түрүн сөрлтнь, күчрнь, түрлһнь өндр-өндр хәврһтә машинәс буулһнас авн эклв.

Автоматан өрчдән кииһслҗ өлгсн салдсмуд машин деерк әмтиг адһаҗ, әәлһҗ хәәкрлднә:

– Бууцхатн! Бууцхатн! Шулуһар бууцхатн!

– Машид кергтә! Машид кергтә! Адһҗ машид сулдхтн!

– Заквр эс күцәсн күн – засгла харһх! Цергә трибунал зарһинь кех! Дәәнә цагин йосар цааҗлх!

Иим догшн болн хәәрлт уга үгмүд әмтиг маляһар гүвдснәс, чашкар чавчснас, җидәр чичснәс үлүһәр әәлһнә. Тедн шитмәс һарһҗах хөд кевтә дарцлдад, машина өндр хәврһәс келврҗ унлдна, долдалҗ кииснә. Зәрмснь көл, һаран булһлна, зәрмснь чирәдән, маңкадан сөрв авна, зәрминнь нурһ-туруна хулунь көндрнә. Хош-хора ачлһнд дөң-нөкд болсн салдсмуд тенд, хотнд үлдлә, маниг тууҗ ирсн салдсмудт машин кергтә, хәрү бачм эргх закврта. Улан ширтә вагодын өөрк салдсмуд маниг тосҗ авад, зееглҗ бүсләд зогсчкад, негчн күүг иигән-тиигән салһлго ээрчәнә, хәрүлҗәнә.

– Машинд ирсн кевтән вагонд орад сууцхатн! Шулуһар орм-орман эзлцхәтн! – гиҗ погон деерән дөрвн одта офицер хәәкрнә. З-ч разъездин станцин бичкн герәс, төмр хаалһд көдлдг улсин цөөкн шавр гермүдәс болн аца, зер-зев хадһлдг амбармудас талдан тосхлт уга. Толһан ташуд, ил һазрт бәәх эн гермүд үвлин шүрүн салькнд шилг болхш. Бор-көрсн күлттә, буурха хуучн девлтә, халасн накаста хувцта, шуурха өөмстә, камчасн һоста, хаһрха башмгта, элңкәдән орсн буршмгта улсин өвр-өрчәр шүрүн салькн сиигәд, шилв-тавгиг җиңнүләд, цогц-махмудыг заратрулна. Тиигҗ даарч, беерч, көрч бәәх әмтн эврсән сул вагодт орхар адһцхана, муульта юмн, вагон одак американск машидлә әдл өндр болад, дотрнь орҗ, күрч, давшҗ суухд күчр болҗ генүлнә.

Көгшдүд, бичкдүд вагонд орҗ эс чадҗахиг нүдәрн үзәд бәәсн бийнь, харулд бәәх, зееглҗ зогссн салдсмудас негньчн нөкд болҗахш.

Җолда ээҗиг Борҗин Найга бидн хойр өргәд, вагонд түлкәд орулхар седхлә, мана чидл күрч өгчәхш. Эмгн эццн, махмуднь ярһа бийнь, цогцнь күнд бәәҗ. Найта арһнь тасрхларн, тедүкнд манур хәләһәд инәлдҗәсн салдсмуд тал эргәд, догшар келв: – Аҗрһс кевтә инцхәлдәд бәәхәр, нөкд болхнтн?!

– Манд тиим зөв уга, – болҗ заарг чирәтә салдс инәдгән уурад, халтаһар хәрү өгв.

– Зөв уга болвчн, ичр-һутр бәәх учрта, – гиҗ Найта, җигтә юмн, олна сә хәәҗ керлдҗәнә.

– Гражданин, олн-әмтнә хортн гисн нер эдләд, Колыма тал туугдхар эс седҗәхлә, аман тат! – болҗ сержант Борҗин Найтаг әәлһв.

– Колма гидгчн альд бәәхиг медҗәхшив, зуг кемр намаг олн-әмтнә хортн гиҗ зарлхар бәәхлә, чи күн экәс биш, адусн экәс төрҗч…

— Молчать! – гиһәд, сержант ээмдән үүрәтә автоматан суһлҗ авад, өвгнүр зөрүлхлә, тер салдсиг талдан негнь чикнәннь хулхар цокад һазрт унһав.

– Чи, Иванов, тодлад авчк: эн йовдласн көлтә чи капитанас хамгин күнд засгла харһхч! – гиҗ келәд, цокулад унсн салдс ормасн босад, чикән бәрн бәәҗ келв: – Капитан юн гилә? Урвачнриг хәәрләд керг уга гилә.

– Эх, Кашпуров, эврәннь ухаһар бәәх кергтә. Кемр капитана келсәр бәәхлә, күүнә сүүр доладг нохад хүврхч, – болад, Иванов Җолда ээҗиг вагонд суулһхд нөкд болхар мадн тал өөрдв.

– Чамаг урвачнрла толһаһан холвва гиҗ капитанд келнәв! – гиҗ Кашпуров ардаснь хордҗ хәәкрв.

– Кел, кел. Зуг келхәсн урд, бүкл келн-әмтн урвач болдгог тодлад авчк.

Түрүн ачад авч ирен хальмгудыг улан ширтә вагодар орулад, үүдинь хааһад, һазаһаснь төдглчкв.

Гүртин Хар Усна өмнк, ардк көвәсиг үкрмүд, мөрд, темәд дүүргв. Тедн эздүдән хәәҗ мөөрлднә, инцхәлднә, буульцхана. Теднәс давуһар нохас һашудҗ, һаңньҗ, уульҗ хуццхана. Җолда ээҗ тесҗ чадсн уга, зүркнәннь зөвүр-зовлңган, седклиннь өвдлһ-шарклһан, өрчиннь туңшл-яхллһан дархин төлә хориг хорар дархар седәд, эңсүләд дуулв:

– Һалун-шовунь доңһдна,

Һазр-уснь сангдна,

һанциг заясн заяч чамаг

Альк насндан мартхв…

Кесг зун җил хооран үүдсн эн дун күн болһна – ик баһ уган, көгшн, бичкн уга – зүрк бульглулад, өрч хорсхаһад, хара зөңдән нүднәс нульмс асхрулв, өссн-боссн һазр-уснасн йосндан хаһцҗахиг күцц медүлв.